Tagi
Bierut, dekret, DUR, nacjonalizacja, o majątkach opuszczonych i poniemieckich, o nacjonalizacji głównych gałęzi przemysłu, reforma rolna, reprywatyzacja
Zajmijmy się literami b) i c) art. 2 pkt. 3 DUR.
Pod literą b) scharakteryzowano nieruchomości przekazane (nie „przejęte” tylko „przekazane” co sugeruje nabycie zależne od decyzji osoby przekazującej, np. władzy ustawodawczej lub wykonawczej) na własność „związku samorządu terytorialnego” ustanawiając dla tej grupy katalog otwarty („…na podstawie odrębnych przepisów, w szczególności na podstawie…”).
Wskazane są tu dwa akty prawne:
- dekret o ustroju rolnym na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska z 6 września 1946r. – który faktycznie zawiera artykuły będące podstawą nacjonalizacji pewnej grupy majątków ziemskich. Projekt DUR wymienia już art. 41 i 42 tego dekretu w katalogu zawartym pod lit. a)
- ustawę o zbywaniu i dzierżawie oraz o przekazywaniu na własność związków samorządu terytorialnego niektórych kategorii mienia państwowego z 30 stycznia 1948r – która regulowała zasady gospodarowania mieniem państwowym czyli już wcześniej znacjonalizowanym.
W skład tego katalogu wchodzić mogą jedynie nieruchomości „przekazane na własność związku samorządu terytorialnego”. Takie przekazanie mogło być faktycznym odebraniem własności prywatnej, w końcu PRL-owskie władze nie przejmowały się zbytnio taką drobnostką jak własność prywatna i uzurpowały sobie prawo dysponowania nią. Skupmy się jednak nad pojęciem „związków samorządu terytorialnego”.
Obecnie mamy do czynienia z „jednostkami samorządu terytorialnego” na szczeblu gminnym, powiatowym i wojewódzkim. Jednostki te mogą tworzyć związki jednostek samorządu terytorialnego, np: Związek Gmin Jeziora Rożnowskiego w celu realizacji wspólnego interesu np. ochrony przyrody, ale czym był wówczas „związek samorządu terytorialnego” który mógł nabywać prawo własności nieruchomości?
Samorząd terytorialny istniał w Polsce Ludowej do 1950r kiedy to ostatecznie został zastąpiony systemem rad narodowych. Struktury tej administracji były budowane już od 1944r – dekretem z dnia 21 sierpnia 1944 r. o trybie powołania władz administracji ogólnej I-ej i II-ej instancji. W dekrecie tym zniesiono strukturę administracyjną wprowadzoną przez Niemcy i przywrócono przedwojenny podział administracyjny Polski co umożliwia nam sięgnięcie do samorządowej ustawy scaleniowej z 1933r wprowadzającej (przynajmniej na części ziem Polskich) strukturę samorządu obejmującą:
- gminy wiejskie – z bezpośrednimi wyborami do Rady Gminy
- gminy miejskie – z bezpośrednimi wyborami do Rady Miejskiej
- powiatowe związki samorządowe – reprezentowane przez Radę Powiatową wybieraną w wyborach pośrednich głosami członków rad miejskich i gminnych
PKWN podejmując decyzję o uruchomieniu administracji rządowej ogólnej, a następnie niezespolonej, przywracając przedwojenny podział administracyjny, siłą rzeczy nieco zmodyfikowany w związku ze zmianą granic państwa, początkowo stwarzał wrażenie, że aprobuje odtwarzanie przedwojennych struktur samorządowych, niemniej bezzwłocznie rozpoczął wprowadzanie w nim pierwszych zmian.
Nowa władza, kamuflując swój program społeczno-polityczny, w bieżącej polityce odwoływała się do zasad demokracji parlamentarnej wynikających z Konstytucji marcowej oraz do wybranych instytucji ustrojowo-administracyjnych Polski przedwrześniowej. Były to jednak zapożyczenia „pod ścisłą kontrolą”, i pod hasłem: „stare formy – nowa treść”.
Dekretem z 21 sierpnia 1944r. o trybie powołania władz administracji ogólnej I-ej i II-ej instancji przywrócono jedynie organy wykonawcze samorządów (przy czym podporządkowano je organom władzy państwowej), organami uchwałodawczymi zostały rady narodowe. Dekret z 21 sierpnia 1944r. powoływał starostę powiatowego jako organ administracji ogólnej I instancji. Aparatem pomocniczym starosty było starostwo powiatowe. Starosta mianowany był przez kierownika resortu administracji publicznej na podstawie wniosku wojewody i opinii powiatowej rady narodowej (art. 7). Z tytułu swego stanowiska starosta wchodził w skład powiatowej rady narodowej jako jej pełnoprawny członek (art. 9). Podobnie jak w przypadku wojewody, starosta kontrolowany był przez rewolucyjny organ nowej władzy, czyli powiatową radę narodową, a w szczególności przez jej prezydium. Pierwsze po wojnie wybory do rad narodowych odbyły się 5 grudnia 1954r. cztery lata po oficjalnym zlikwidowaniu samorządu terytorialnego w Polsce. Z drugiej strony jeżeli ta administracja pochodziła nie z wyborów powszechnych tylko z powołania, była zależna od władz politycznych i jej rola została ograniczona tylko do organu wykonawczego (nie stanowiła we własnych sprawach) to trudno nazywać ją samorządem.
W dniu 11 września 1944r. weszła w życie ustawa o organizacji i zakresie działania rad narodowych, która powołuje rady narodowe jako „tymczasowe organy ustawodawcze i samorządowe na oswobodzonych od okupanta terenach Rzeczpospolitej Polskiej”. Określona w art. 2 tej ustawy hierarchia organizacyjna obejmuje:
- Krajową Radę Narodową
- Wojewódzkie Rady Narodowe
- Powiatowe Rady Narodowe
- Miejskie Rady Narodowe
- Gminne Rady Narodowe
W następnym okresie następuje umacnianie pozycji rad narodowych na wszystkich szczeblach i przejmowanie nadzoru administracyjnego nad wszelkimi organami państwowymi działającymi na ich terenie (rządowymi, samorządowymi, gospodarczymi itp.).
Gdy w grudniu 1948 roku kierownictwo PZPR przystąpiło do przyspieszonej sowietyzacji Polski, stało się jasne, że dotychczasowa organizacja i funkcjonowanie administracji terenowej – chociaż nadal formalnie istniał system demokracji parlamentarnej ustanowiony Konstytucją z 1947 roku – musi ulec zasadniczej zmianie. Nastąpiło to 20 marca 1950 roku, gdy weszła w życie „Ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej”. Znosiła ona dotychczasowe organy samorządu terytorialnego, organy administracji ogólnej i wiele urzędów terenowej administracji niezespolonej, przekazując całość ich kompetencji radom narodowym i ich organom wykonawczym.
Jak z tego wynika jedynym przykładem związku samorządu terytorialnego funkcjonującym w polskim prawie administracyjnym były powiatowe związki samorządowe utworzone w myśl ustawy scalającej z 1933r. Chwila ustania mocy obowiązującej całej ustawy scalającej nie została ustalona (nawet w Sejmie tego nie wiedzą), należy więc przyjąć że teoretycznie do 1950r. mogły istnieć powiatowe związki samorządowe – choć po 1944r nie znalazłem na to ani jednego przykładu.
Wracając do czasów współczesnych i do projektu DUR: dyspozycja art. 2 pkt. 3 lit b) będzie miała zastosowanie jeżeli w latach 1944-1950 choć w jednej księdze dawnej użyto sformułowania „Wpisać powiatowy związek samorządowy w Z. jako właściciela niniejszej nieruchomości w miejsce X.Y…..”. Podobno nie ma rzeczy niemożliwych a papier jest cierpliwy.
Pod literą c) natomiast scharakteryzowane są nieruchomości objęte umowami ustanawiającymi na nich prawa osób trzecich w czterech ściśle określonych kategoriach i z odwołaniem do szczegółowo wskazanych przepisów o
- własności czasowej
- własności przeniesionej z prawem powrotu
- dzierżawy wieczystej na gruntach emfiteutycznych
- zabudowy
Wyobraźnia ludzka nie zna granic a z doświadczenia wiem, że czy to z nadmiaru wyobraźni czy z niedostatecznej znajomości prawa, ale w kwestiach powojennego przejmowania prywatnych majątków wszelkiej maści urzędnicy odznaczali się nieprzeciętną kreatywnością. Osobiście nie spotkałem się z sytuacją w której mógłbym powołać się na art. 2 pkt.3 lit. c) DUR na potrzeby postępowania o odzyskanie majątku. Oczywiście, nieruchomości utracone przez moich Klientów były następnie przez Państwo – już jako właściciela – przekazywane w dzierżawę lub ustanawiano na nich prawo zabudowy na rzecz osoby trzeciej. W znanych mi jednak przypadkach ustanowienie takiego prawa dotyczyło nieruchomości wcześniej już znacjonalizowanych.
Zdecydowanie częściej spotykaną sytuacją była nacjonalizacja nieruchomości, objętych umową najmu lub dzierżawy jako „integralnych składników nacjonalizowanego przedsiębiorstwa”. Wiele przedwojennych przedsiębiorstw i aptek funkcjonowało w dzierżawionych od osób fizycznych nieruchomościach. Nieruchomości takie, choć nie stanowiły składnika majątkowego przedsiębiorstwa, były obejmowane protokołami zdawczo-odbiorczymi i nacjonalizowane jako „integralny składnik przedsiębiorstwa” na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1947 r. w sprawie trybu postępowania przy przejmowaniu przedsiębiorstw na własność Państwa. Bogate orzecznictwo sądowe uznało takie przejęcia nieruchomości za dokonane z rażącym naruszeniem prawa a przepisy Rozporządzenia Rady Ministrów za samoistne, wydane bez podstawy prawnej. To kolejna kwestia do której powrócę przy omawianiu katalogu negatywnego.
Podczas dzisiejszej analizy tych dwóch literek kołatał mi się po głowie przykład przytaczany przez jednego z moich wykładowców dotyczący niebezpieczeństwa nadmiernej kazuistyki: Jeśli w normie prawnej zapiszemy, że morderstwem jest odebranie życia drugiemu człowiekowi, przy pomocy noża, w nieoświetlonym zaułku, ciemną nocą podczas deszczu to odebranie życia drugiemu człowiekowi, przy pomocy noża, w nieoświetlonym zaułku w gwieździstą noc nie zostanie zakwalifikowane jako morderstwo.
Na zakończenie omawiania katalogu pozytywnego chciałbym zwrócić uwagę, że na mocy art. 42 pkt. 1 DUR omówiony katalog pozytywny będzie miał zastosowanie również do „rzeczy ruchomej stanowiącej dobro kultury” – tzn: zabytków ruchomych, oczywiście z pewnymi włączeniami. Ale o tym – przy omawianiu katalogu negatywnego.
P.s. Aby wczuć się w atmosferę tamtych lat polecam lekturę „protokółów” z comiesięcznych obowiązkowych (obowiązek ustawowy) posiedzeń Powiatowej Rady Narodowej w Końskich z 1945r. Mnie zauroczyły zwłaszcza historie o krowie i koniach Księga protokółów